Wolfgang Schuller: Ο σπουδαιότερος ιστορικός ερμηνευτής της ναυτικής ισχύος της αρχαίας Αθήνας

Συγγραφή άρθρου: Παρασκευάς-Μάριος Τουρτούνης

(Ο Παρασκευάς-Μάριος Ι. Τουρτούνης είναι Ιστορικός & Μουσικός από το Μαρκόπουλο Μεσογαίας Αττικής. Είναι Πτυχιούχος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, με ειδίκευση στην Ιστορία).

Το παρόν άρθρο αφιερώνεται στο Πολεμικό Ναυτικό της Ελληνικής Δημοκρατίας. Γενικά, έχει χυθεί πολύ μελάνι, από πολλούς ιστορικούς και άλλους επιστήμονες, για την ανάλυση της ναυτικής ισχύος της αρχαίας Αθήνας.

Ωστόσο, έπειτα από την μελέτη πολλών βιβλίων, εγώ προσωπικά κατέληξα στο συμπέρασμα ότι ο ιστορικός που κατόρθωσε επιτυχέστερα να αναλύσει, σε μια συμπυκνωμένη έκταση ολίγων μόνο παραγράφων, την γενικότερη φιλοσοφία (τον μηχανισμό, αν θέλετε) της ναυτικής ισχύος της αρχαίας Αθήνας, ήταν ο αείμνηστος Γερμανός ιστορικός, καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας Wolfgang Schuller (1935-2020).

Αυτή η μικρή, αλλά άρτια σε επιχειρηματολογία, ανάλυση περί της ναυτικής ισχύος της αρχαίας Αθήνας συμπεριλαμβάνεται στο μνημειώδες επιστημονικό σύγγραμμα του Wolfgang Schuller Die Herrschaft der Athener im Ersten Attischen Seebund (Walter de Gruyter, Βερολίνο & Νέα Υόρκη 1974, σελ. 11-12).

Ας παρακολουθήσουμε, λοιπόν, αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα μικρή (αλλά περιεκτική) ανάλυση του Schuller σχετικά με την σπουδαιότητα της ναυτικής ισχύος της αρχαίας Αθήνας:

«Το πιο προφανές και αρχέγονο μέσο για την επίτευξη ισχύος και δύναμης ήταν αυτό της στρατιωτικής υπεροχής: αυτή [στην περίπτωση της αρχαίας Αθήνας] συνίστατο πρωταρχικά στην υπεροχή του Αθηναϊκού πολεμικού στόλου έναντι όλων των άλλων μελών της Αθηναϊκής Συμμαχίας. Αυτός ο λειτουργικός ρόλος του πολεμικού στόλου για την απρόσκοπτη ύπαρξη της Αθηναϊκής κυριαρχίας δεν έχει, φυσικά, περάσει ποτέ απαρατήρητος από την αρχαία και την σύγχρονη βιβλιογραφία, και δικαίως έχει γίνει πάντοτε σιωπηρά αποδεκτός ως δεδομένο στοιχείο, καθοριστικό των ιστορικών εξελίξεων της εποχής. Κατά το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού Πολέμου, εκτός από την Αθήνα, μόνο η Λέσβος και η Χίος διέθεταν πολεμικό στόλο, αφού η Σάμος είχε αφοπλιστεί ήδη από το 439 π.Χ., ενώ η Λέσβος, με εξαίρεση την Μέθυμνα, επρόκειτο να χάσει τα πλοία της το 427 π.Χ., έπειτα από μια ανεπιτυχή απόπειρα αποστασίας.

Η λειτουργία του πολεμικού στόλου ως μέσου κυριαρχίας αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ήταν εκείνος ο στόλος της αρχαίας Αθήνας που εξανάγκασε πολλές επαναστατημένες ή ανεξάρτητες ελληνικές πόλεις να επιστρέψουν στην αιγίδα της Αθηναϊκής Συμμαχίας. Ειδικότερα, η λειτουργική αυτή σπουδαιότητα του πολεμικού στόλου της αρχαίας Αθήνας πιστοποιείται από τις περιπτώσεις της Θάσου, της Αίγινας, της Σάμου, της Ποτίδαιας, της Μυτιλήνης και της Μήλου, καθώς επίσης και της Νάξου και πολλών άλλων περιπτώσεων αποτυχημένων αποπειρών αποστασίας από την Αθηναϊκή Συμμαχία, οι οποίες δεν κατονομάζονται, αλλά υποδηλώνονται από τον Θουκυδίδη. Ο Αθηναϊκός πολεμικός στόλος μάλλον πέτυχε να επιφέρει σημαντικά αποτελέσματα προφύλαξης και προστασίας των πόλεων που ποτέ δεν επεδίωξαν να αποσχιστούν από την Αθηναϊκή Συμμαχία. Η παρουσία του Αθηναϊκού στόλου στις πόλεις αυτές ήταν τακτικά φανερή, κυρίως μέσω της δράσης των μικρότερων αθηναϊκών ναυτικών μοιρών, οι οποίες συνέλεγαν τον συμμαχικό φόρο (ή, καθ’ άλλους, τον φόρο υποτελείας), μοίρες οι οποίες, περιστασιακά, ανελάμβαναν να φέρουν εις πέρας και στρατιωτικές επιχειρήσεις, οπότε είχε μεγάλη σημασία που ο Αθηναίος ηγέτης Περικλής επέτρεπε την πλεύση, στο Αιγαίο Πέλαγος, 60 αθηναϊκών τριήρεων επί οκτώ μήνες κατ’ έτος.

Συνεπώς, ο Αθηναϊκός πολεμικός στόλος κατέστη πραγματικά τόσο ισχυρός που έδωσε στους Αθηναίους την δύναμη να απαγορεύουν ή να αδειοδοτούν ολόκληρη την κυκλοφορία στο Αιγαίο Πέλαγος. Το Μεγαρικό Ψήφισμα απαγόρευσε στους Μεγαρείς να έχουν πρόσβαση στα λιμάνια ολόκληρης της Αθηναϊκής επικράτειας: ομοίως, κατά την ανακωχή του 423 π.Χ., οι Σπαρτιάτες επέβαλαν περιορισμούς στις χερσαίες μετακινήσεις, και το 417-416 π.Χ. οι Αθηναίοι έφραξαν τον θαλάσσιο διάδρομο για να μην χρησιμοποιηθεί από τον βασιλέα της Μακεδονίας Περδίκκα.

Αντιστρόφως, γνωρίζουμε έναν μεγάλο αριθμό επιγραφών, οι οποίες έδιναν την ρητή άδεια σε συμμαχικές πόλεις της Αθήνας και σε ορισμένα άτομα για να πλεύσουν στο Αιγαίο Πέλαγος, κι εφόσον η Αθήνα χορηγούσε τέτοιες άδειες σε συμμάχους της, εφαρμοζόταν πρακτικά η υποχρέωση του συμμάχου της Αθήνας για απόκτηση άδειας ώστε να κυκλοφορήσει στο Αιγαίο, δηλ. υπήρχε ένα είδος λανθάνουσας απαγόρευσης κυκλοφορίας στο Αιγαίο, την οποία επέβαλλε σιωπηρά η Αθήνα ακόμα και στους συμμάχους της! Ακόμη κι εάν οι περισσότερες γραπτές πηγές αναφέρονται στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, αυτός ο πόλεμος θα πρέπει να ιδωθεί ως μια πραγματοποίηση των δυνατοτήτων που ενυπήρχαν εντός της δομής της Αθηναϊκής κυριαρχίας. Αυτή η κατάσταση [του απόλυτου ελέγχου της θαλάσσιας κυκλοφορίας στο Αιγαίο από την αρχαία Αθήνα] είχε διαμορφωθεί ήδη πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Με το Μεγαρικό Ψήφισμα έχουμε την λήψη, εκ μέρους της Αθήνας, ενός μέτρου εν καιρώ ειρήνης, πράγμα το οποίο καθιστά σαφές ότι η θαλάσσια ισχύς της αρχαίας Αθήνας, η οποία βασιζόταν στην ύπαρξη του πολεμικού της στόλου και στο ότι αυτός μπορούσε δυνητικά να επιτεθεί κατά των συμμάχων της Αθήνας [σε περίπτωση αποστασίας των συμμάχων], είχε φτάσει στο αποκορύφωμα της ανάπτυξής της ήδη από την περίοδο ειρήνης που προηγήθηκε του Πελοποννησιακού Πολέμου».

Είναι πραγματικά θαυμαστό το γεγονός ότι ο αείμνηστος Wolfgang Schuller κατόρθωσε, μέσα σε μια έκταση ολίγων μόνο παραγράφων, να συμπυκνώσει όλο το μεγαλείο και ολόκληρη την φιλοσοφία της ναυτικής ισχύος της αρχαίας Αθήνας. Αυτό δεν το έχει καταφέρει κανένας άλλος ιστορικός ή άλλος επιστήμονας ούτε παλαιότερα, ούτε πρόσφατα. Οι περισσότεροι συγγραφείς, από τον Θουκυδίδη μέχρι και τους πιο σύγχρονους, χρειάστηκε να γράψουν πλήθος σελίδων ώστε να μπορέσουν να αποδώσουν, με την μεγαλύτερη δυνατή σαφήνεια, το μεγαλείο της ναυτικής ισχύος της αρχαίας Αθήνας.

Το απόσπασμα αυτό του Schuller, το οποίο αποδώσαμε εδώ σε ελεύθερη μετάφραση από την Γερμανική γλώσσα, μας αποδεικνύει το πόσο υπερήφανοι θα πρέπει να είμαστε εμείς οι Έλληνες, που το Πολεμικό μας Ναυτικό διαθέτει τόσο βαθιές και ενδιαφέρουσες ιστορικές ρίζες, με την αρχαία Αθήνα να έχει γράψει «χρυσές» σελίδες στην Ιστορία του Ναυτικού Πολέμου, κατορθώνοντας να συντηρήσει την ενότητα μιας ολόκληρης Συμμαχίας ελληνικών πόλεων μέσω της παρουσίας και της δράσης του θρυλικού πολεμικού της στόλου.

Πρόκειται για μια ανάλυση η οποία αξίζει να διαβαστεί από όσους δεν έχει τύχει να την διαβάσουν, καθώς μας δίνει, μέσα σε λίγες μονάχα παραγράφους, την πολύτιμη ευκαιρία να εντρυφήσουμε στην φιλοσοφία της ναυτικής ισχύος της αρχαίας Αθήνας. Και διαβάζοντας την εν λόγω ανάλυση του κ. Schuller, μόνο υπερηφάνεια μπορούμε να νιώθουμε για τις τρομερές ικανότητες τις οποίες διέθεταν οι ιθύνοντες της αρχαίας Αθήνας, οι οποίοι κατόρθωσαν να εδραιώσουν έναν πανίσχυρο πολεμικό στόλο, και με βάση αυτόν να οικοδομήσουν μια πανίσχυρη συμμαχία ελληνικών πόλεων υπό την αιγίδα της Αθήνας, την λεγόμενη Αθηναϊκή Συμμαχία.

Στην ίδια κατηγορία...