Το ψωμί – Ιστορική αναδρομή

Η ανάπτυξη της γεωργίας αποτέλεσε ένα αποφασιστικό βήμα στην εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Στην αρχή της Νεολιθικής εποχής που διήρκεσε τέσσερις χιλιετίες – έβδομη έως τέταρτη, οι άνθρωποι οργανώνονται σε κοινότητες και εμφανίζονται διάφορες θρησκευτικές δοξασίες που αναφέρονται στη γεωργία.

Εγκαταλείπεται πλέον ο θηρευτικός τρόπος (κυνήγι) εξασφάλισης της κύριας διατροφής του ανθρώπου και σηματοδοτείται η απαρχή της μόνιμης εγκατάστασης των πληθυσμών.
Η τροφή προέρχεται από την καλλιέργεια της γης, ζώα εξημερώνονται και γίνονται βοηθοί των ανθρώπων.
Στην Ελλάδα η καλλιέργεια γης και των σιτηρών εμφανίζεται την έβδομη χιλιετία π.Χ. Το σκάψιμο, η σπορά και οι άλλες γεωργικές εργασίες γίνονται με αυτοσχέδια ξύλινα εργαλεία.
Στη συνέχεια εμφανίζεται το αλέτρι που αρχικά σέρνεται από τον άνθρωπο και μετά από κάποιο ζώο. Εντύπωση προκαλούν οι προϊστορικές παραστάσεις γεωργικών εργαλείων. Ενα αλέτρι εκείνης της εποχής δεν διαφέρει και πολύ απο ένα παραδοσιακό αντίστοιχο της Θεσσαλίας του 19ου αιώνα. Οι αλλαγές ήλθαν τον 20ο αιώνα με την τελειοποίηση των εργαλείων ως προς την τεχνική τους, αλλά στην ουσία δεν διαφέρουν και πολύ από εκείνα τα παλιά.

Το σιτάρι
Καλλιεργείται απο την απώτατη αρχαιότητα, κυρίως στο θεσσαλικό κάμπο τον αποκαλούμενο και σιτοβολώνα της Ελλάδας.

Σπορά
Ο γεωργός περιμένει τα πρωτοβρόχια για να ποτιστεί το χωράφι. Μετά την πρώτη φθινοπωρινή βροχή μπαίνει στο χωράφι του για να το “ανοίξει”, δηλαδή να κάνει το πρώτο όργωμα, προκειμένου να σπάσει η κρούστα του χώματος από τον ήλιο του καλοκαιριού. Το χώμα αερίζεται και είναι έτοιμο για την επόμενη βροχή. Ακολουθεί το δεύτερο όργωμα (το διβόλισμα) μετά το τρίτο (το τριβόλισμα) και πλέον η γη μπορεί να δεχτεί το σπόρο. Η σπορά αρχίζει κατά τα μέσα του Οκτωβρίου και τελειώνει στις αρχές Δεκεμβρίου. Ο σπόρος πέφτει στα ανοιγμένα αυλάκια και στη συνέχεια ο γεωργός βολοκοπάει το χωράφι του, δηλαδή σκεπάζει το σπόρο με το χώμα. Η απαιτούμενη υγρασία εξασφαλίζεται με τις βροχές και το αβαθές των αυλακιών βοηθάει στη διατήρησή της την άνοιξη.
Μόλις φύτρωναν τα σπαρτά και για να μην φουντώσει το φύλλωμα, που θα εμπόδιζε την ανάπτυξη των σταχυών, ο γεωργός άφηνε να βοσκήσουν πρόβατα στο χωράφι του.
Είναι μια τακτική που αφαρμοζόταν για αιώνες από την αρχαιότητα (την αναφέρει ο Θεόφραστος) μέχρι το 1950 – 60. Το τυχαίο κόπρισμα των ζώων στη διάρκεια της βοσκής ήταν ωφέλιμο και για το έδαφος και για την καλλιέργεια.
Την άνοιξη τα σπαρτά μεγαλώνουν κατά έναν κόμπο επί τέσσερις μήνες και τον τελευταίο μήνα (το Μάιο) αποκτούν πέντε ακόμη κόμπους και το στάχυ.

Θερισμός – Αλώνισμα
Αρχές Ιουνίου (ο Θεριστής) άρχιζε ο θερισμός. Οι γεωργοί άφηναν να θεριστεί τελευταίο το μέρος με τα πιο “ψωμωμένα” στάχυα για να στεγνώσουν πολύ καλά και να κρατήσουν τον καρπό τους ως σπόρο για την επόμενη χρονιά.
Τα θερισμένα στάχυα δένονταν σε δεμάτια, τα τσερένια και μεταφέρονταν στα αλώνια.
Αυτά ήταν συνήθως ακαλλιέργητες εκτάσεις με πατημένο χώμα. Τα πετράλωνα ήταν κυκλικές εκτάσεις διαμέτρου περίπου 18 μ. στρωμένες με καλά αρμοσμένες πέτρες και γύρω τους όρθιες πλακερές πέτρες που σχημάτιζαν το όριο του αλωνιού. Το αλώνισμα γινόταν τον Ιούλιο (ο Αλωνάρης). Επόμενο στάδιο ήταν το λίχνισμα δηλαδή ο διαχωρισμός του καρπού απο το άχυρο. Οταν καθαρός πλέον ο καρπός αποθηκευόταν είχαν φτάσει οι πρώτες ημέρες του Σεπτέμβρη.

Ποικιλίες σταριού
Μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα ήταν οι εξής: Σκληρά σιτάρια: ντεβέτα, μαυραγάνι, λήμνος, κοντούζι (πρώιμο σιτάρι), ασπροσίταρο. Μαλακά σιτάρια: αρναούτ, μεντάνα, ερέτρεια, τριμίνι (όψιμο σιτάρι), νούμερο, κουαντέρνα.

Τα εργαλεία
Διαβάζοντας κανείς για τα εργαλεία που χρόνια και χρόνια χρησιμοποιούνταν (μέχρι την εμφάνιση των γεωργικών μηχανών) θαυμάζει τη σύλληψη του σχεδιασμού τους και την πρακτικότητα της εφαρμοφής τους.
Το αλέτρι: είναι το βασικό εργαλείο του γεωργού για το όργωμα του χωραφιού.
Κατασκευάζεται κυρίως από ξύλο εκτός απο το σκαπτικό τριγωνικό του τμήμα, το υνί, που είναι σιδερένιο. Το αλέτρι μπορεί να έχει ένα υνί, μπορεί όμως να έχει έχει και δυο (δίλετρο).
Αποτελείται απο τρία μέρη: την καμάρα (ή σταβάρι), την κοντούρα (ή αλετρόποδα) και τη χειρολαβή (ή αλετρονουρά).
Η βουκέντρα: είναι ένα λεπτό κυλινδρικό ξύλο μήκους 1.20 μ. και έχει σιδερένια τα δύο πρόσθετα άκρα της. Με το ένα αιχμηρό άκρο, το κεντρί, ο γεωργός κεντρίζει τα βόδια να προχωρήσουν, ενώ με το άλλο άκρο, το αξιάλι ή ξύστρα καθαρίζει το χώμα που κολλά στο υνί και εμποδίζει το αλέτρι να προχωρήσει.
Το δερμόνι: είναι κόσκινο διαμέτρου 0,80 μ. περίπου.
Χρησίμευε στο δερμόνισμα (κοσκίνισμα) του καρπού μετά το λίχνισμα για την απομάκρυνση σκουπιδιών (πέτρες κλπ.).
Τα διράβδια ή λιράδια: πρόκειται για δύο ισομήκη κυλινδρικά ξύλα, προσδεμένα στις άκρες ενός κοντού και γερού σχοινιοου. Το πιο λεπτό ξύλο, τη λαβή, κρατά ο γεωργός και με το πιο χοντρό, το δάρτη, χτυπά δυνατά τα δημητριακά που θέλει να αλωνίσει.
Η δοκάνη: (ή αδοκάνη ή αλοκάνη) χρησιμεύει στο αλώνισμα. Είναι ξύλινη τραπεζοειδής κατασκευή. Αποτελείται από δύο χοντρές σανίδες που κυρτώνουν στη μια τους άκρη, η οποία είναι ελάχιστα στενότερη. Η κάτω επιφάνεια έχει έκθετα κοφτήρια από σκληρή πέτρα (πυριτόλιθο) ή σίδερο. Η δοκάνη ζευόταν στα βόδια. Στην πάνω επιφάνεια στεκόταν ο γεωργός που οδηγούσε τα ζώα γύρω στο αλώνι, και τα κοφτήρια αλώνιζαν το σιτάρι ή το κριθάρι.
Το δρεπάνι, το λελέκι, η παλαμαριά: το δρεπάνι έχει κοντή ξύλινη λαβή και χρησίμευε στο θερισμό των χαμηλών σταχυών. Η παλαμαριά είναι ξύλινη κατασκευή που προσαρμοζόταν στην παλάμη και είχε θέσεις για ένα, δύο ή και τρια δάκτυλα. Τη χρησιμοποιούσε ο θεριστής για να πιάνει και να θερίζει πειρσσότερα στάχυα.
Ο κλητσίνικος: είναι ξύλινο μυτερό εργαλείο που χρησίμευε στο θεριστή για το δέσιμο των σταχυών με το δεματικό, δηλαδή το γερό στέλεχος των φυτών που το χρησιμοποιούσε σαν σχοινί.
Το ξυλόφτιαρο, το καρπολόι, η κλέμπρα, η λιάμπα, ο αχυροψόης, η παπαδιά, το δικούλι (ή δικράνι): είναι ξύλινα εργαλεία που χρησίμευαν στο γεωργό για το αλώνισμα το λίχνισμα και το φόρτωμα του καρπού στα κάρα ή στα ζώα.
Η σβάρνα: αποτελείται απο ένα ξύλινο παραλληλόγραμμο σκελετό στον οποίο προσαρμόζουν πλεγμένα κλαδιά λυγαριάς αφού προηγουμένως τα έχουν “κόψει” τα έχουν δηλαδή θερμάνει για να λυγίζουν εύκολα. Η σβάρνα χρησίμευε στο γεωργό για το βολοκόπισμα του χωραφιού και το ψιλοχωμάτισμα μετά τη σπορά, δηλαδή για το στρώσιμο του χώματος και το σκέπασμα του σπόρου.

Δοξασίες
Εθιμα παραδόσεις και προλήψεις γεννήθηκαν με το πέρασμα του χρόνου, προκειμένου να εξασφαλίσουν τη θεϊκή προστασία, να εξευμενίσουν τα καλά και να κρατήσουν μακριά τα κακά πνεύματα, να προλάβουν το “κακό μάτι” για να είναι η βροχή ποτιστική, η γη γόνιμη και ο καρπός πολύς.
Οι αρχαίες δοξασίες ενσωματώθηκαν στη νέα θρησκεία και το χριστιανικό εορτολόγιο, και όχι μόνο, δίνει πολλές ευκαιρίες για τη συνέχιση των αρχαίων αλλά και των νεοτέρων εθίμων.
Τις εθιμικές τελετουργίες συναντάμε πριν από τη σπορά, στη διάρκεια της αναμονής για τη βλάστηση και την ωρίμανση του σπόρου, για τα βοηθητικά ζώα, για το θερισμό κλπ.
Τελετουργίες για τα σιτιρά
Για τη σπορά
Στις 14 Σεπτεμβρίου εορτή του Τιμίου Σταυρού οι γυναίκες βάζουν λίγο από το σπόρο σε ένα πήλινο πιάτο, το πηγαίνουν στην εκκλησία και το αφήνουν δεξιά από την Ωραία Πύλη για να το ευλογήσει ο παπάς. Ο ευλογημένος σπόρος ανακατεύεται με εκείνον που θα σπείρουν την πρώτη ημέρα της επόμενης σποράς.
Μέσα στο σακί με το σπόρο βάζουν τρεις σκελίδες σκόρδο για να μην ματιάζεται, ένα καρφί, για να στέκεται όρθιο το καλάμι των σπαρτών και σουριά από ρόδι για να γίνουν χοντροί οι σπόροι του σταριού σαν του ροδιού.
Την πρώτη ημέρα ποιυ πηγαίνει ο γεωργός για οπορά, φυλάγεται από το “κακό συναπάντημα”.
Φεύγει νύχτα για το χωράφι του. Ανάβει φωτιά για να βλέπει και χαράζει τις σποριές. Οταν ξημερώσει γονατίζει προς την Ανατολή, κάνει το σταυρό του και εύχεται “ένα στα είκοσι” δηλαδή κάθε σπόρος να αποδώσει το εικοσαπλάσιο.

Στο χωριό Γιαννωτά της Ελλασσόνας, μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα ημέρα που θα άρχιζε η σπορά κοινοποιούνταν με τον πορτόγυρο (ντελάλη) από την προηγουμένη, με απόφαση του κοινοτάρχη. Το βράδυ αυτό οι νοικοκυρές έπρεπε να επιστρέψουν ό,τι είχαν δανειστεί (ταψί, τηγάνι, πινακωτό κλπ.).
Επίσης κάθε ξενομερίτης (κάτοικος άλλου μέρους) έπρεπε να φύγει αμέσως από το χωριό, διότι μπορεί να ήταν γρουσούζης και κακόψυχος και να επηρέαζε αρνητικά τη σπορά.
Στις 21 Νοεμβρίου , γιορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου, η σπορά βρίσκεται περίπου στη μέση και γι’ αυτό η Παναγία λέγεται “μεσοσπορίτισσα”. Την ημέρα αυτή βράζουν διάφορα δημητριακά και όσπρια, το πολύσπόρια, και τα πηγαίνουν στην εκκλησία να ευλογηθούν. Επειτα όλη η οικογένεια τρώει απο αυτά και εύχεται καλή καρποφορία. Λένε πως τα σπαρτά που σπέρνονται μέχρι τις 21 Νοεμβρίου φυτρώνουν γρηγορότερα.
Εξορκίζουν τη ανομβρία της άνοιξης με την περιφορά εικόνας και με λιτανείες.

Για το θερισμό
Στη διάρκεια του θερισμού σχηματίζονται σταυροί με θερισιές σε όλο το χωράφι ή στο κομμάτι εκείνο που αφήνεται να θεριστεί τελευταίο και ο καρπός του οποίου θα χρησιμοποιηθεί για την επόμενη σπορά. Από αυτό το κομμάτι πλέκεται το “χτένι” ή “ο σταυρός” που οι γυναίκες τοποθετούν για το καλό, στο εικονοστάσι μέχρι την επόμενη σπορά. Το “μάζωμα” είναι μια τελετουργική πράξη που τελείται στο μικρό αθέριστο κομμάτι του χωραφιού.
Ο θεριστής χαράζει με το δρεπάνι μια αμυχή στο χέρι του για να στάξει αίμα, προσφορά – θυσία στη γη ως αντάλλαγμα για την παραγωγή της.
Πηγή άρθρου: www.kairatos.com.gr

Στην ίδια κατηγορία...